مَسْجد جای عبادت خداوند و خواندن نماز که ممکن می باشد ساختمانی محدود یا این که زمین بدون سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اول مسجدی می باشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه داراست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و شغل‌های شرعی گروهی استعمال میشود و مهمترین عبادتی که در آن به جا میاورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد ضمن کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمان ها داشته که برخی از این کارکردها تا به امروز ما‌نده هست. مساجد در کشور‌ایران، نقش مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش انجام کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ التفات و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی ایران و مدد مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در گویش عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشانه کمال فروتنی است و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] بعضی معتقدند واژه و کلمه مسجد از کلمه و واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل عبادت دریافت شدهمیباشد که در متن ها گویش آرامی مرتبط با قرن پنجم قبل از به دنیا آمدن مسیح وجود دارد.[۲] در بعد از ظهر قبل از اسلام این کلمه برای اشاره به هرجا و معبدی بوده که در آن پروردگار را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] بعضی معتقدند کلمه و واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به کار رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع دیرین و بیان مثال‌های بسیار مسجد النبی کوهسنگی مشهد از آنها نوشته است که واژه عربی مسجد، در اصل، به طور کلمه و واژه «مَزگِت» از گویش آرامی وارد عربی و فارسی شد‌ه‌است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده هست که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ خداوند، «منزل‌ای که برای پرستش آفریدگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده است.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانان و محل نماز قرائت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت خشوع در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به نظر دینی احکامی ویژه دارااست و به لحاظ دنیوی ممکن می باشد عبارت از یک ساختمان محدود بین دیوارها یا این که یک زمین فارغ از سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به عمل می‌رود اما غالبا خواسته از این کلمه مسجدهای بزرگ یا این که مساجدی در شهرها میباشد که نماز آدینه در آن اقامه میشود.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه مسجد بیست و هشت توشه به صورت گردآوری و مفرد در آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد قرآن به کار رفته میباشد که در برخی از آن ها از عنایت مسجد و نگهداری آن صحبت رفته میباشد؛ مثلا: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را تنها كسی آباد میكند كه به خداوند و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارااست و زكات بدهد و از كسی جز معبود نترسد- آرزومیباشد آنها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خدا منسوب شده است.(جن/۱۸) از امام درست گو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های آفریدگار در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام است، تحت عنوان مکانی برای فعالیت‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره شد‌ه‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان اول منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، نام برده می باشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که اظهار کرد در اسلام، آئین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم نبی اکرم(ص)، عبادت پروردگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌قدرت معبود را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل گردیده‌است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (همه زمین برای اینجانب تمیز و مسجد قرار داده شده است.»[۱۲]) بدین رو، مسلمان ها قبل از هجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن مهیا بود نماز می‌خواندند و نبی(ص) یاور اشخاصی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد ادا می کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت بعداز علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اولیه مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و درین مجال به درخواست عموم مسجدی دراین حوزه ایجاد کرد. برخی گفته‌اند این مسجد به سفارش عمار یاسر ایجاد شده است.[۱۵]
با سفر مسلمانها به مدینه، فرستاده مکانی را برای نماز جماعت و نیز گردهمایی مسلمانها برگزید و با ملازمت مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این فعالیت آماده کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد پیامبر اسم گرفت، به زودی جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به مکانی برای عبادت، فراگیری مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، رسول در برخی مکانهای مکه به یار مؤمنان نماز جماعت خوانده بود ولی جایی را تحت عنوان مسجد تعیین نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ بعداز هجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آنگاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به شغل رفت. ابعاد زمانی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز استعمال میشد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اولیه هجری، مسلمانها با الگوبرداری از نبی اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راءس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اصلی تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز
شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد به بناهایی مستمر تبدیل شدند. از همین سرمشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری به کار گیری شد. مسلمان ها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها روش می‌یافت، ایفا می‌گرفت. در قرن اول قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمان ها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد تبارک پایین اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات اصلی مسلمانها و مساجد خرد که به وسیله نصیب‌های متفاوت جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طول نخستین معمول این بود که به پیروی از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز روش و سیره نبی در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم ساده مساجد خویش را در محله ها خویشاوندان‌ای خویش می‌ساختند. با ارتقاء شدید اقتدار و گنج امپراتوری‌های اسلامی و مستقل شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به امداد عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و حفظ می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای میان آن ها و مردان بود یا این که در اتاقی غیروابسته و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به باعث وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی سوا محل پرستش برای وضو تخصیص داده می شد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، التفات مساجد و توان آن ها فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از حمایت آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) برخوردار بوده می باشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد اکثری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در ذیل هواخواهی قرار بخشید. صفویه همین عمل را در جمهوری اسلامی ایران و کشورهای کنار دریا خلیج عجم اجرا داد. با این موقتی، هنگامی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر صرفا فرآیند مسجدسازی به واحد سنجش بسیاری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی فرصت که مسجد در اسلام نهاد گذارده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، نخستین احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند عصمت و طهارت و نظافت بود. مثلا، پیشنهاد‌هایی اکید از پیامبر اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و سرزنش کثیف کردن آن، در اختیار میباشد که در امر «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و شی ءها و حالات مرتبط با وی نیز احکام دینی خاصی وضع شده است؛ از جمله ورود به مسجد در وضعیت جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و لباس سیاه و چرک مکروه است.[۲۴]
التفات و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طول نسلها و قرنها در مسافت آفاق متفاوت، هنر اسلامی ملجائی منزه‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته است.»[۲۵]
در تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم و مهربان و احادیث بزرگان شرعی، مسجد حرمت و منزلت ویژه‌ای داراست. قرآن کریم برپا داشتن و حفظ مسجد را کار افرادی خوانده که به معبود و روز قیامت ایمان دارند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمان ها از عوامل مراقبت بنای آن بوده است. مسلمانها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را مکلف به حفظ و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، حفظ و مرمت مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهم ترین بنای حوزه تمدن اسلامی میباشد چون در زمان چهارده قرن تمامی نبوغ و شایستگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته میباشد.[۲۸]
معماری
مساجد در بخشها مختلف فقیه به لحاظ معماری همانندی‌هایی بسیار به یکدیگر دارا‌هستند؛ با این موقتی، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن حوزه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بدین ترتیب، معماری مساجد هر سرزمین گویای خصوصیت‌های معماری مستقر آن مرزو بوم گردیده است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخشها مختلف علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای پایین را تمامی دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و کلام می‌راندند. نبی اکرم(ص) نیز آغاز رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه و واژه «منبر» برای سخنرانی رسول(ص) خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن مجال منبر به کار می‌رفته میباشد؛ به عنوان مثال کلینی آورده میباشد: «صعد فرستاده الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی رسول(ص) از منبر بالا رفت و آنگاه خدای را تشکر و ستایش خاطرنشان کرد و....»[۳۰] اما دراین که چه کسی برای وی منبر ایجاد کرد اختلاف است. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی‌از صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی مذکور‌اند.[۳۴]
منبر استارت محل راهنمایی پیامبر اکرم(ص) برای مؤمنان و مقام تجلی سخن خدا بر لهجه وی بود. آن گاه حضرت، در مساجد جامع شهرهای متعدد منبر ساختند و به‌تدریج در قرنها آتی تاکنون این سنت به همگی مساجد شهرها و روستاهای بسط یافت. منبر در طی تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و پند و اعلام موضع ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کارگیری میشد. با سپری شد مجال، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آئین، فقها برای ذکر احکام آیین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کار گیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار مهم: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار هست که در دیوار قبله درنظرگرفته شده میباشد و جهت مسجد الحرام را نشان می دهد. محراب این چنین، در آخرها سده اول هجری ابتکار شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده سوای دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل فرستاده در مدینه عمل شد، به امداد یک قطعه سنگ نماد می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند میباشد که کارکرد نخستین‌اش اذان اعلام کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌مجموعه، نامهای دیگری می باشند که برای این بنا به کار می روند. در طول پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با پیشرفت دولت اسلامی و والا‌خیس شدن شهرها، موردنیاز شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان اعلام کردن و خبر دادن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانان از وسایل دیگری برای دوراندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان منفعت می‌برند، کارکرد مناره‌ها صرفا تزئینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر است.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخشها متعدد یکسان وجود ندارد. در کشور‌ایران، موفق
پدر افضل الدین مرقی که بود؟